İşitme sisteminin organı kulak olup, insan kulağı; dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç ana bölümden oluşur. İşitme algısı kısıtlı olsa da 20 ile 20,00 Hz arasındaki sesleri duyabilir.
- İşitmenin uyaranı olan ses; bir titreşim kaynağının, havadaki molekülleri hareket ettirmesi sonucunda gerçekleşir. Ses havada sabit hızla ve saniyede 33,5 metre hızla hareket eder.
Sinüs dalgası özelliği taşıyan bir ses dalgası; frekans, genlik, faz olmak üzere üç unsur ile açıklanır.
- Ses dalgaları öncelikle, işitme sisteminin görünen kısmı dış kulağa ulaşır. İşitme sisteminin megafon şeklindeki görünen kısmı olan dış kulak, megafonun aksine ses dalgalarını dışa doğru değil, içe doğru iletir. Dış kulağın temel fonksiyonu, dış dünyadan sesi yakalayıp içerideki diğer bölümlere iletmektir.
Dış kulaktaki ses dalgası, tüp ya da boru şeklindeki, işitme kanalı aracılığıyla kulak zarına ulaşır.
- Kulak zarı, bir davulun derisine tokmakla vurulduğunda, titreşmesi gibi, ses dalgasıyla temasa geçtiğinde, titreşim meydana getirir. Bunun sonucundaysa, oluşan titreşim orta kulağa iletilir.
Orta kulağın içinde, örs, üzengi ve çekiç adlı üç küçük kemik bulunur. Her biri, bir yandan hareket ederek titreşim meydana getirir, aynı zamanda ses dalgasını oval pencere vasıtasıyla iç kulağa iletirler ve amplifikatör görevi yaparak ses dalgasının zayıflamasını önlerler.
İç kulağa ulaşan ses dalgası, öncelikle içinde sıvı barındıran, helezon şeklinde ve salyangoz kabuğuna benzeyen koklea yapısına ulaşır.
- Kokleanın içindeki sıvı, ses dalgası sonucunda titreşir. Ayrıca kokleanın içinde, merkezine doğru basilar zarı olarak bilinen bölüm vardır. Bu kısım, saç hücresi denilen işitme nöronlarını barındırır.
- Koklea içine gelen ses dalgası, bu işitme nöronlarını bükerek sinirsel iletilerin meydana gelmesine neden olur.
Sinirsel iletiler ise öncelikle, işitme siniri aracılığıyla işitme merkezine, oradan da beyindeki işitme sistemiyle ilintili alanlara aktarılır.
İşitme korteksinde, bazı nöronlar seçici bir şekilde, belirli ses özelliklerine (örneğin korna sesi, davul sesi vb.) tepki verirken, bazı nöronlar ise seslerin örüntüsüne (örneğin sesin tonu…) tepki verir.
- Ayrıca bazı nöronlar, verdikleri tepkinin örüntüsüne göre sesin yeri ile alakalı bilgi sağlar.
İç kulak yapısının önemli bir özelliği;
İç kulakta bulunan yapıların bir diğer özelliği, denge duyumu ve algısıyla ilişkilidir. Yapısında yer alan yarım dairesel kanallar ise, üç ayrı tüp şeklinde yapılara sahiptir. Bu tüplerin içinde bir tür sıvı bulunur. Başın dönme şeklindeki ve alan içinde belli yöndeki doğrusal hareketleri sonucunda bu tüplerdeki sıvı da hareket eder. Hareket şekline ve yönüne göre ise, uyarılan farklı sinir uçları beyine başın hareketini bildiren sinyaller gönderir.
İşitme Algısı
İnsan kulağı, işitme algısı dahilinde 20 ile 20,00 Hz arasındaki sesleri algılayabilir. Sesi oluşturan dalga boyunun frekansı, sesin perdesini belirler. Perde, ses bilgisi açısından önemlidir. Çünkü insanların konuşma sırasında seslerini ve seslerindeki duygularını ayırt etmede önemli rol oynar.
Yüksek frekanslı ses dalgası yüksek perde, düşük frekanslı ses düşük perde olarak algılanır. Yüksek perdeden sesler basilar zarın salyangozun oval penceresine yakın olan kısmının titreşmesine neden olurken, düşük perdeden sesler geneli uyarır.
- Perde algısını açıklayan kuramlardan biri yer kuramıdır. Yer kuramı, farklı perdeden olan seslerin, farklı nöron setlerinde sinirsel ileti oluşturduğunu ve bunun sonucunda da işitme siniri içinde farklı fiberleri uyardığını ileri sürer.
- Yer kuramı, basilar zarının genelini uyaran ve çok düşük perdeden olan seslerin algılanmasını açıklamakta yetersiz kalır. Çünkü düşük perdeden sesler, düşük frekans formunda olduğundan işitme siniri ses dalgasının tepe yaptığı durumlarda senkronize bir şekilde tepki verir.
- Sıklık- Frequency ya da zamansal-temporal perde algısı kuramı, algılanan düşük perdeden seslerin işitme sinirinin uyarılma sıklığının analiz edilmesiyle gerçekleştiğini iddia eder. Her iki kuramın, işaret ettiği mekanizmalar, işitsel uyaranların taşıdığı bilgiyi kodlar.
Yer kuramı nedir?
Yer kuramı farklı perdeden üretilen seslerin, değişik işitme nöron setlerinde sinirsel ileti oluşturduğunu ve bunun sonucunda da işitme siniri içinde farklı fiberleri uyardığını ileri sürer.
- Sıklık ya da zamansal perde algısı kuramı, algılanan düşük perdeden seslerin işitme sinirinin uyarılma sıklığının analiz edilmesiyle gerçekleştiğini öne sürer.
Yüksek sesler, dalga boyundaki yüksek genlik ile belirlenir. Yüksek ses dalgaları havada hareket ederken, çok daha fazla basınç değişiklerine neden olur. Bu sebeple, basilar zarında daha büyük bükülmelere neden olarak, daha çok sayıda işitme nöronunun uyarılmasına neden olur.
- Başka bir görüşe göre ise, sadece yüksek seslere tepki veren bazı özelleşmiş işitme nöronlarının olduğu ve bu nöronlar sayesinde, yüksek sesler algılandığı görüşüdür.
Sesin geldiği açıyı algılama;
Doğada sesin gelme açısı da yaşamsal değer taşır. Memelilerin çoğunda, iki kulak olduğundan dolayı seslerin geldiği yön kolaylıkla seçilebilir.
- Sol taraftan gelen ses, sol kulağa daha hızlı ulaşır.
- Sağ kulağın baş tarafından gölgelenmesi, bir nevi engelleme sonucu; sağ kulaktaki ses, genlik açısından, sol kulağa göre daha düşük olur.
- Sesin kaynağı, iki kulak arasındaki ulaşma zamanının ve sesin şiddetinin karşılaştırılması sonucu belirlenir.
- Sesin düşük perdeden olduğu durumlarda, ulaşma zamanı daha anlamlı ve daha fazla bilgi sağlar. Yüksek perdeden olduğu durumlarda ise, sesin şiddeti daha geçerli ve anlamlı bilgi sunar.
- Devamlılık içeren seslerde, ses dalgasındaki faz farkı bilgisi ilave olarak kullanılır.
- Faz bilgisi ses dalgasının yapısı ya da başlangıç noktası ile alakalıdır.
Örneğin aynı fazda olan ses dalgalarının, tepe noktaları zamansal ve mekânsal olarak aynıdır. Tek kaynaktan gelen ses bir kulağa ulaşmak için, göreli olarak daha uzun yol almak zorunda olduğundan, süreklilik içeren seslerin, fazlarında, her iki kulağa ulaştıklarında fark meydana gelir. Neticede ise devamlılık içeren sesin kaynağının nerede olduğu hakkında bilgi sağlar.
