Hipotalamus, vücut dengesinin korunmasında çevresel sistemlerle etkileşen merkezi ön beyin bölgesi. Talamusun altında bulunan hipotalamus, beyin sapı yapılarıyla yoğun etkileşime sahiptir. Hipotalamus aynı zamanda hormon salgılayan ana bez olan hipofiz bezi ile anatomik olarak bağlantılıdır.
- Hipotalamus, işlevsel açıdan özelleşmiş çok sayıda çekirdekten oluşur.
- En iyi tanımlanan işlevleri arasında, otonom sinir sisteminin, hormon sisteminin, vücut ısının, vücut sıvı dengesinin ve biyolojik ( sirkadyen ) saatin kontrolü sayılabilir. Bu yönüyle Hipotalamus, beyin ile çevresel sistemler arasındaki bağlantıları kuran ve vücudun iç dengesinin korunmasına katkı sağlayan merkezi bir beyin bölgesidir.
Hipotalamusun ayrıca davranış üzerinde etkileri bulunur. Diğer beyin bölgeleriyle yaptığı bağlantılar sayesinde; yeme içme, cinsel davranışlar, korku ve öfke tepkileri gibi davranışların ifadesinde, hipotalamus etkin bir role sahiptir.
- Örneğin hipotalamusun belirli bir bölgesinin zarar görmesi sonucunda, bireyin yeme dürtüsü aşırı derecede artabilir ya da başka bir bölgesinin hasarı tam tersi etki gösterebilir.
Hipotalamus ile İlişkili Çevresel Sistemler
Hipotalamus- Hipofiz Sistemi
Hipofiz bezi öne ve arka olmak üzere, iki lobdan oluşmuş hormon salgılayan bir bezdir. Hormonlar kana karıştıktan sonra, hedef organları oluşturan hücrelerin yüzeyinde bulunan kendi reseptörlerine bağlanarak hücrelerin etkinliğini kontrol eder.
Hücre gövdeleri hipotalamusta bulunan bir grup nöronun aksonları aşağı doğru uzanarak hipofiz bezinin arka bolunda son bulunur. Hipotalamustaki bu nöronlar, oksitosin ve vazopressin adı verilen iki ayrı hormonu sentezler ve bu hormonları arka hipofizden kana salgılarlar. Dolasıyla hipofiz bezinin hormonları gibi görünen bu moleküller aslında Hipotalamus kaynaklıdır.
- Oksitosin hormonu, doğum sırasında uterus kasının ve memedeki süt kanallarının kasılmasından sorumludur.
- Vazopressin ise vücut sıvısını dengelemek üzere böbreklerden süzülen suyun kan dolaşımına geri kazanılmasını sağlar. Ayrıca damar kasıcı etkisi de vardır.
Hipotalamus-Hipofiz sistemi, Hipotalamus hipofiz bezine bir sapla bağlıdır. Hipofizin arka lobundan Hipotalamus hormonları salgılanırken, ön lobundan hipofiz hormonları yine hipotalamusun kontrolü altında salgılanır.
Ön hipofiz bezinden salgılanan ve hipofiz hormonları olarak adlandırılan 6 farklı hormon ise, ön hipofiz lobunda bulunan hücreler tarafından sentezlenip kana verilir. Hipotalamus, bu hormonlarının salgısını kontrol eden moleküllerini, hipofiz bezini besleyen damarlara boşaltır.
- Ön hipofiz lobundan salgılanan ve salgıları hipotalamus tarafından kontrol edilen hormonlar; büyüme, süt yapımı, tiroid hormonlarının salgısının kontrolü, cinsiyet hormonlarının salgılanması, eşey hücre yapımının kontrolü ve adrenal bez kabuğundan kortizol salgısının uyarılmasını sağlarlar.
- Hormonların etkilediği hedef organlar yine hormon salgılayan bezler olabilir. Böylelikle, üç farklı yapı (hipotalamus- hipofiz bezi-hedef bez) arasında kimyasal olarak bağlantılı bir haberleşme ağı kurulmuş olur.
Hormonal eksenlerde salgı kontrolü iki yönlüdür:
- Hipotalamustan kaynaklanan uyarıcı maddeler, hipofiz bezindeki hormon salgısını uyarır.
- Hipofiz bezinden salgılananlar da hedef bezin hormon salgısını uyarır.
- Hedef bezden salgılanan hormon, kendisinin salgılanmasına yol açan hipotalamus ve hipofiz kaynaklı hormonların yapımını baskılar. Negatif geribildirim ( negative feedback ) olarak adlandırılan bu düzenleniş yoluyla kandaki hormon seviyeleri sabit bir aralıkta tutulur.
Hipotalamus-hipofiz böbrek üstü bezi ekseni sıklıkla kişinin stresle karşılaştığı durumlarda aktifleşir ve ilk sinyal üst beyin bölgeleriyle bağlantılı olan hipotalamustan başlar.
- Hipotalamus, hipofizi besleyen damarlara ACTH salgısını uyaran molekülünü ( CRH) salgılar,
- Hipofiz ön lobundan ACTH kana salgılanır
- Kana karıştan ACTH böbrek üstü bezinin kabuk bölgesindeki hücrelerin ACTH reseptörlerine bağlanır.
- Böbrek üstü bezinin kabuk hücrelerinden kortizol kana salgılanır. Böylece hipotalamus tarafından başlatılan sinyal sonucunda kandaki kortizol seviyesi artar.
Hipotalamus, ayrıca otonom sinir sisteminin sempatik bölümünü de sinirsel bağlantılarla uyararak böbrek üstü bezinin çekirdeğinden adrenalin salgısına yol açar. Bu düzenlenişlerden birincisi hipotalamusa ait hormonal kontrolü ikincisi ise sinirsel kontrolü yansıtır. Strese yanıt olarak salgısı uyarılan kortizol ve adrenaline, her ikisi de kana karıştığı için stres hormonları denir.
Hipotalamus-Hipofiz böbrek üstü bezi stres tepkisi:
Hipotalamus, başka bir hormon olan melatoninin salgısını da kontrol eder. Melatonin, hipotalamusa yakın yerleşmiş olan pineal bezin hormonudur. Salgılanışı günlük ritim içinde gerçekleşir. Hipotalamusun biyolojik saati kontrol eden çekirdekleri, gözden gelen ışık bilgisi doğrultusunda, pineal bezin salgısı dahi, organların işleyişindeki günlük ritmi dış ortama uygun hale getirir.
- Kısaca hipotalamus hormon sisteminin işleyişini kontrol eder. Böylece hipotalamus hem hipofiz bezinin (direkt etki) hem de hipofiz bezinin kontrol ettiği diğer bezlerin (indirekt etki) hormon salgısının kontrolüne katılır.
Tabii ki vücudumuzdaki hormonlar sadece bunlardan ibaret olmadığı gibi, anlamsal derinliği ve -kozmos boyutundaki- etkileşimsel dokunuşları da bunlarla sınırlı kalmaz :)..
