Otonom sinir sistemi, çevresel sinir sisteminin bir bölümüdür. Hipotalamus otonom sinir sisteminin işleyişini etkileyen önemli beyin bölgelerinden biridir. Kalp kası, damar çeperinde bulunan düz kaslar, organlara ait düz kaslar ve salgı bezleri, kısaca organlar, sinir sisteminin istemsiz çalışan bir bölümü tarafından kontrol edilir. Bu sisteme otonom sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi, kendi içinde sempatik ve parasempatik sistem olarak, iki ana kola ayrılır.
- Genel kural, her bir hedef organ işleyişleri açısından birbirine zıt etki gösteren hem sempatik hem de parasempatik sinirler tarafından uyarılır.
Örneğin; kalbe giden parasempatik liflerin uyarısı kalp hızını yavaşlatırken, bu organa gelen sempatik liflerin uyarısı kalp hızını arttırır.
Sindirim sistemi faaliyetini arttırması ve metabolik etkileri nedeniyle anabolik (yapıcı) özelliği ön planda olan parasempatik sistem dinlenme durumunda aktiftir. Sempatik sistemin ise katabolik (yıkıcı) etkisi belirgindir. Sempatik sistemin uyarılmasında 3K kuralı (korku, kavga, kaçma) önerilmiştir.
- Korku, kavga, kaçma gibi tepkiler; organizmanın tehlike karşısında verdiği yanıtlardandır. Bu esnada ise sempatik sistemin etkinliği artar.
Sempatik ve Parasempatik
Çevresel sinir sisteminin bir alt yapısı olan otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik bölümlerden oluşur. Bu sistemler organlar üstünde birbirine zıt etki gösterir. Örneğin, sempatik sistem sindirim faaliyetlerini baskılarken, parasempatik sistem uyarır. Parasempatik sistemin liflerinden asetilkolin, sempatik sistemin liflerinden noradrenalin salgılanır. Otonom sinirlerin hücre gövdeleri otonom gangliyonlarda bulunur.
- Otonom sinir sistemi, çevresel sinir sisteminde yer alır, fakat merkezi sinir sisteminden gelen sinyaller tarafından kontrol edilir.
Organlar, Otonom Sinir Sistemi Tarafından Kontrol Edilir
Her bir organ otonom sinir sistemi tarafından, bölgesel olarak kontrol edilir. Örneğin, gözümüze fazla ışık geldiğinde, parasempatik lifler aracılığıyla, göz bebekleri küçülür ya da kan basıncı kısmi olarak düştüğünde, damar düz kaslarını ve kalbi uyaran sempatik uyarı aracılığıyla, damarlar kasılır. Kalbin kasılma gücü artar ve basınç normale döner. İlgili örneklerde, belirtilen organlar dışındakiler etkilenmemiştir. Bu otonom yanıtlar, beyin sapı veya omurilik düzeyinde bütünleştirilir.
Böbrek üstü bezinin çekirdeği de sempatik sisteme dahil edilebilir. Bu çekirdek uyarıldığında, hücreler-sempatik sisteme özgü olan kimyasal aracı molekülerini tek bir organa değil kana salgılarlar. Böylece kana karışan moleküller tüm organları; kalp, kaslara giden damarlar, göz, idrar kesesi, sindirim organları, pankreas vs. birlikte uyarır. Böylelikle tüm organizma, sempatik sinir sisteminin etkisi altına girer.
- Bu yanıtların bütününe, kaç ya da savaş yanıtı adı verilir. Böyle bir durumda, ortaya çıkan kalp kasının kasılma gücünde ve iskelet kaslarına kan girdisinde artış, kan şekerinde yükselme ve solunum yollarında genişleme, sindirim faaliyetlerinde yavaşlama şeklindeki yanıtlar, organizmayı kaçma ve kavgaya hazırlar.
- Böbrek üstü bezinin çekirdeği merkezi sinir sisteminden kaynaklanan lifler tarafından uyarılır. Bu olaysa, genellikle organizmanın tehlikeli olarak algılandığı bir durumla yani stresle karşılaşıldığında gerçekleşir.
