Dikkat kavramı bütünüyle bilişsel psikolojinin inceleme konusu olduğu gibi bireysel olarak incelendiğinde de günlük yaşamın her kıstasında nasıl etki gösterdiğini kolaylıkla anlayabilir ve bireysel olarak da kişisel gelişimine katkısını ve de nasıl faydalı olacağını herkes gözlemleyebilir.
- Örneğin hangi uyaranın, bilgi işleme alınacağı nasıl belirlenir?
- (Yani zihne çarpan titreşimlerin yarattığı etki sonucunda ortaya çıkan ileti hangi uyaranla etkileşime girer ve beyinde -girdi- işlemine yanıt veren hangi uyarıcı olur.)
Bu sorunun yanıtı, dikkat süreçlerinin incelenmesiyle cevap bulur.
Dikkat, bilgi işlem sırasında zihinsel kaynakların kullanılması olarak, kısaca tanımlanmakta ve genel olarak iki şekilde ele alınmaktadır.
Dikkat: “Seçici dikkat ile Bölünmüş dikkat”
Kaynakların, belirli bir uyarana ayrılmasına “seçici dikkat” ve birden fazla uyarana yönlendirilmesine ise “bölünmüş dikkat” denir.
Seçici Dikkat Nedir?
Seçici dikkat, bir ortamda bulunduğumuzda bazen, sadece bir uyaranla ilgileniriz. Örneğin kitabı okurken etrafınızda olup bitenlerin farkında olmazsınız. Bu durum bilişsel kaynaklarınızın sadece, tek bir faaliyete yönlendirilmesi ile gerçekleştirilmektedir.
- Seçici dikkat olarak adlandırılan bu süreç, “işitsel ve görsel” olarak iki algı açısından ele alınır.
Seçici dikkat; “işitsel ve görsel” algı açınları
Dikkat Kavramı: İşitsel Dikkat
İşitsel dikkat araştırmasına yönelik, Cherry (1953) kokteyl parti fenomeni doğrultusunda iki farklı mesaj incelemesi yapmıştır.
- Bu olgu, kalabalık bir ortamdaki sohbet esnasında çevredeki diğer konuşulanlara dikkat edilmemesini gösteren bir durum amaçlıdır.
İstenmeyen konuşmalara kulak kapatılamaz, bu noktada da “seçici dikkat” devreye girer. Yani önemli bilgiler seçilirken diğerleri elenir, işte bu duruma da seçici dikkat denir.
Cherry, yaptığı çalışma sonucunda, mesajın kaynağı ve şiddeti, gibi uyaranların birbirlerinden ayırt edildiğini bulmuştur.
- Aynı ses tarafından, farklı mesajlar iki kulağa sunulduğu zaman; dinleyicinin bu iki mesajı birbirinden ayırt etmesi neredeyse imkansızdır.
Kokteyl parti olgusu araştırmalarında, ulaştığı diğer verilerden bazıları ise; belirgin ya da önemli bilgilerin dikkat filtrelerini geçtiğini bulmuştur.
- Örneğin bir partide, birisi sizin isminizi seslendirdiğinde onu hemen yakalarsınız.
Bu nedenle dikkat ile ilgili geliştirilen kuramlar, dikkat değiştirmeyi açıklar.
Çift kulaklı dinleme deneyi:
Katılımcılara bir kulaktan gelen mesajı, diğerinden gelen mesaja önem vermeyerek izlemeleri istenir. Böylece dikkat edilmeyen mesajın, bilgi işlem süreçlerinin araştırılma olanağı ortaya çıkar.
- İlk çalışmalar, dikkat edilemeyen işitsel mesajın çok az işlendiğini göstermiştir.
Bu durum, dikkat sürecinde uyaranların seçiminin algısal seviyeden çok duygusal seviyede gerçekleştiğine işaret eder. Ve bundan dolayı Broadbent “erken filtre” kuramını önermiştir.
Dikkat Kavramı: Erken filtre kuramı
Erken filtre kuramına göre, birbirleriyle yarışan uyaranlar arasından sadece bir tanesi filtreden geçerek, sonraki bilgi işlem süreçlerine girmektedir.
- Filtreleme mekanizmasının olması sınırlı kapasitesi olan sistemin aşırı yüklenmesini önler.
Çift kulaklı deneylerdeki performansın, pratik yapma sonucunda artması ve uyaranın farklı modalitelerde sunulmasıyla, bellek performansının her iki mesaj için, iyileşmesini daha sonraki aşamalarda da filtrelemenin yapılacağını önermektedir.
- Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyaranın, bilgi işleme tabi tutulduğu anlamına gelir.
Bu bulgular neticesinde Deutsch, uyaranların arasında seçimin sistemde daha ileri seviyede yapıldığını öneren, gecikmeli filtre modelini ortaya koyar.
Treisman (1964) ise, azalma modelini önermiş ve fiziksel (sesin fiziksel özelliği), dilsel (seslerin kelimelere dönüştürülmesi) ve anlamsal (anlamın analizi) süreçleri gibi durumları, bu kuramda birleştirmiştir.
Görsel Dikkat Nedir?
Bazı seçici dikkat kuramları açıklamalarına da ihtiyaç duyar.
- Görsel arama görevlerinde, dikkat dağıtıcı ya da bozucu olarak nitelenen uyarıcılar arasından, hedef olan bir uyaranı yakalama beklenir.
- Hedef ve dikkat dağıtıcıları arasındaki çeşitli ilişkiler ise araştırmacıların ilgilendiği alanlardır.
Bu ilişkileri test eden kuramlardan biri de Treisman’ın “özelliklerin entegrasyonu”dur.
Dikkat Kavramı: Özelliklerin entegrasyonu kuramı
Katılımcıların, birçok “X” arasından “O” harfini arayıp bulmaları son derece kolay ve hızlıdır.
- Bununla beraber, kırmızı X ve mavi O harflerinin arasında kırmızı “O” harfini aratıp bulmaları daha zor ve yavaştır.
Anlaşılacağı üzere, özelliklerin entegrasyonu kuramının birinci aşaması, özelliklerin işlenmesi ve ikinci aşaması özelliklerin birleştirilmesi süreçlerini kapsar.
- Birinci aşamada görüntüdeki bütün özellikler, eş zamanlı olarak işleme alınır. Bundan dolayı bu aşama hızlıdır. O harfini X harfleri arasında tanımak bu aşamada yapılır. Bu arama biçimine paralel arama da denilir.
- İkinci aşamada ise, özellikler (renk, yön gibi) obje içinde birleştirilir. Bu aşama göreli olarak ilk aşamadan daha yavaştır. Çünkü her bir anda tek bir özellik işleme alınır. Bir başka anlamda, arama adım adım ya da sırayla yapılır.
Görsel dikkat konusundaki bir diğer kanı ise, “dikkatin” “spot ışığı” olarak çalıştığıdır.
- Spot ışığı, görsel alanda belirli bir yere odaklandırılır. Aydınlatılan bu yerdeki uyaranların işleme koşulma olasılığı artar. Gerçek anlamda insanda spot ışığı yoktur.
- Zihinsel kaynaklar, belli görsel alan içinde belli bölgeye yönlendirilmekte ve oradaki uyaranlar seçici dikkat mekanizmaları ile algısal işleme alınmaktadır.
Buradaki temel soru, spot ışığının obje ya da yer temelli olup olmadığıdır. Örneğin spot ışığını kontrol eden kişi spot ışığını, yeşil mantolu kişiye mi yoksa sahnenin önündeki alana mı odaklamıştır?
- Posner (1980) dikkatin belli bir yere yönlendirildiğini öne sürerken,
- Duncan (1984) dikkatin objeye yönlendirildiğini vurgulamıştır.
“Olumsuz ipucu verme” olgusunun kullanılarak yapılan araştırmalar (Tipper, 2001) dikkatin hem obje hem de yer temelli olduğuna işaret eder.
Seçici dikkate yönelik yapılan çalışmaların sonucunda:
Bu çalışmalar, seçici dikkatin aktif şekilde istenilen bilgiyi seçtiğini, fakat aynı zamanda aktif bir şekilde de istenilmeyen bilgiyi inhibe ettiğini gösterir.
- Tipik bir olumsuz ipucu verme deneyinde katılımcılar aynı zamanda bir uyarana dikkat ederken, diğer taraftan başka bir uyaranı görmezlikten gelir.
- Eğer görmezden gelinen uyaran, bir sonraki denemede hedef olursa katılımcılar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yavaş tepki verir.
- Tepkideki bu yavaşlama görmezden gelinen uyaranın yeni bir yerde sunulması durumunda devam eder. Bu, dikkatin obje temelli olduğuna işaret eder.
- Öte yandan daha önceden görmezden gelinen yerde, yeni bir uyaran sunulduğunda, bu uyaranın işlemi de yavaşlar.
- Bu da dikkatin yer temelli olarak yapıldığını gösterir.
Dikkat Kavramı: Bölünmüş Dikkat Nedir?
Bölünmüş dikkat çalışmaları, aynı anda iki görevin nasıl yapıldığını inceler.
- Bazen yiyecek yemek ve televizyon seyretmek gibi iki görev eş zamanlı kolaylıkla yapılır. Ancak bazen iki görevi eş zamanlı olarak yerine getirmek görevlerden birinin performansını etkiler.
- Örneğin araç kullanırken telefonla konuşmak, araç sürme performansını olumsuz yönde etkiler.
Görevlerin benzerliği, zorluğu (daha çok bilişsel kaynak gerektirmesi) çift görev performansını olumsuz yönde etkiler. Fakat çift görev performansında, pratik ve tekrarlar sonucunda iyileşmeler olabilir.
Genel kaynak modeli, zihinsel kaynakların kısıtlı olduğunu ve bundan dolayı eş zamanlı görevlerde işlem kapasitesinin paylaşılması düşüncesine dayanır.
Zor ya da yeni görevler, birçok zihinsel kaynağın kullanılmasını gerektirdiğinden eş zamanlı olarak başka bir görevin yerine getirilmesini güçleştirir.
- Öte yandan özel kaynak modeli çoklu ve çeşitli kaynakları ya da zihinsel işlemlerin varlığını ileri sürer. Bu nedenle, “dikkat” görevler arasında bölünebilir.
Özel kaynaklar gerektiren görevler, biraz örtüşürse dikkatin görevler arasında dağılması olanaklıdır. Ancak benzer kaynakların kullanımını gerektiren görevlerin birleştirilmesi güçtür.
- Çalışma belleği modelleri, geçici depolama ve bilgi işlem gerektiren görevlerin nasıl birleştirildiğini açıklamayı amaçlar.
Bazı modeller, özel depo kaynakları ve genel dikkat ile yürütücü kaynakların birleşiminden bahsederken, diğeri depolama ve bilgi işleme için, genel bir kaynak havuzunu önerir.
- Çift görev performansı yakından incelendiğinde bir uyarana tepki verildikten sonra, diğer uyarana tepki verme öncesinde bir gecikme gözlenmektedir. Bu gecikmeye fizyolojik doygunluk adı verilir. Bu bir uyarana karşı, tepki verme süresinde bir sınır olduğunu gösterir.
Bu durum dikkatin birbiriyle yarışan iki görev arasında, bölünmediğini fakat daha ziyade hızlı bir şekilde iki görev arasında gidip geldiğine işaret eder. Bu işlem zaman paylaşımı olarak adlandırılır.
