Çevresel Sinir Sistemi

Çevresel sinir sistemi-ÇSS, beyin ve omurilik haricindeki sinirler ve gangliyondan oluşur. ÇSS’nin ana işlevi, merkezi sinir sistemi-MSS ile organ ve uzuvlar arasındaki iletişimi-bağlantıyı sağlar. Omurga ve kafatası gibi kemiklerle ya da kan-beyin bariyeri ile korunan MSS’nin aksine, ÇSS’nin koruması bulunmaz. Bu sebeple, toksinler ve mekaniksel hasarlara maruz kalabilir.

Çevresel sinir sistemi, somatik sinir sistemi ve otonom sinir sistemine ayrılır. Bazı yazılı medyada bunlara duyu sistemi de dahil edilir. Şekillerde mavi ile gösterilenler ÇSS’e ait ana sinirlerdir. Ayrıca ÇSS, sinir sisteminin büyük bir bölümünü oluşturur. Optik-Optic olarak adlandırılan II. kraniyal sinir hariç, diğer kraniyal sinirler ÇSS’nin bir bölümünü oluşturur. İkinci kraniyal sinir, tam bir çevresel sinir değildir, fakat ara beynin bir parçasıdır. Kraniyal sinir gangliyonu MSS’de başlar. Bununla beraber geri kalan, on bir kraniyal sinir aksonları beyne uzanır. Bu nedenle bunlar ÇSS’nin bir bölümüne aittir.

• Sinirleri bir tür telefon kablolarına benzetebiliriz. Sinirler vücudumuzdan aldıkları mesajları, beyne taşır. Vücudun içinde ya da çevrede meydana gelen ve vücutta belirli bir tepkiye sebep olan fiziksel, kimyasal veya biyolojik etkilere uyarı denir. Uyarılar duyularımızda bulunan özel hücrelerle alınır.
• Alınan uyarı, sinirlerle merkezi sinir sistemine taşınır. Uyarılar sinir hücrelerinde kimyasal ya da elektriksel değişikliğe yol açar. Bu değişikliğe uyartı mesajı denir.
• Uyartı mesajı, merkezi sinir sistemine iletilir. Mesaj için oluşan cevap kaslara, organlara ve salgı bezlerine, sinirler ile iletilir.
• Uyartı mesajı beyinde değerlendirilir ve uyarıya karşı bir cevap oluşur.
• Oluşan cevap yine sinirlerle, organ ya da yapılara iletilerek, uyarıya tepki verir.

Belirli Sinirler ve Pleksi

Beyinsapından başlayan on iki kraniyal sinirden onu, bazı istisnalar olsa dahi başın anatomik yapısının işlevlerinin ana kontrolünü sağlar. I ve II. kraniyal sinirler, sırasıyla beynin önüne ve göz sinir ucu olan talamusa uzanır ve bu yüzden tam kraniyal sinir olarak dikkate alınmazlar. Göğüs ve karındaki iç organ duyu bilgisini alırken, sinirli donatılan sternocleidomastoid kas ve trapezius kaslarını uyarır. Bun nedenle, hangisinin başta olduğuna bakmaz.

• Spinal sinirler, omurilikten başlar, vücutun diğer işlevlerini kontrol eder.

İnsanda 31 çift spinal sinir bulunur:

• 8 servikal, 12 thoracic, 5 lumbar, 5 sakral ve 1 coccygeal.
• Servikal bölgedeki spinal sinir köklerinde ilgili vertebrae’e yukarıdan ortaya çıkar. Örneğin kafatası ile 1. servikal vertebrae arasındaki sinir kökü  (C1) spinal sinir olarak adlandırılır.

Thoracic bölgeden coccygeal bölgeye kadar olan spinal sinir köklerinde ilgili vertebrae’e aşağıdan ortaya çıkar. Spinal sinir kökünü adlandırırken, bunun bir problem oluşturabileceği unutulmamalıdır. Bu sebeple T1, C8 olarak adlandırılır. Lumbar ve sakral bölgesindeki spinal sinir kökleri değişmez kese içinde ve L2 kademesinden aşağı doğru dolaşır.

• Servikal spinal sinirler, ana madde: Servikal pleksus. Belli aralıktaki ilk 4 servikal spinal sinir, ayrılıp tekrar birleşerek boyun ve başın arkasındaki çeşitli sinirleri oluştururlar.

Brakial pleksus, ana madde: Brakial pleksus, dört servikal spinal sinir ve  ilk thoracic spinal sinir, brakial pleksusu (Latince plexus brachialis) meydana getirir. Bunlar, ayrılır bölünür ve birleşerek üst kol ve üst arkadaki sinirleri oluştururlar. 

Lumbosakral pleksus, Lumbar sinirler, sakral sinirler ve koksigeal sinir, lumbosakral pleksusu oluşturur. İlk lumbar siniri, sık sık on ikinci thoracicteki bir dal ile birleştirilir. Bu pleksusu (sinir ağını) daha kolay açıklamak için, genellikle üç dala ayrılır: Lumbar pleksus, sakral pleksus ve pudental pleksus.

• Nörotransmitter, Çevresel sinir sistemlerinin ana nörotransmitterleri, asetilkolin ve noradrenalindir. Bununla birlikte, birkaç başka nörotransmitter de vardır.

Somatik Sinir Sitemi (SSS)

Somatik sinir sistemi, çevresel sinir sisteminin bir bölümünü oluşturur. Vücut hareketinin çizgili kas vasıtasıyla istemli kontrolünü sağlar. SSS, kas kasılmasını uyarmak için, motor sinir lifinden oluşur. Bunlara iskelet kaslarına ve deriye bağlanan, duyusal olmayan sinir hücreleri de dahildir. Somatik sinir sistemi motor ve duyu sinirlerinden oluşur. Bu sinirlerin hücre gövdeleri beyin ve omurilikte bulunur.

• Aksonlar ise doğrudan iskelet kaslarına gider. Koşmak, yazı yazmak, resim yapmak ve şarkı söylemek gibi, beynin kontrölünde olan hareket ve davranışlar bu sistemle sağlanır. Somatik sinir sistemine ait olaylar, bilinç dahilinde meydana gelir.

SSS, duyusal ve motor bölümlerinden oluşur. Duyusal (afferent), kas, eklem, tendon gibi bölgelerden uyarıları alırken, motor (efferent) bölüm ise bu uyarıları değerlendirir.

• Duyu siniri
• Motor Nöron
• Kraniyal Sinir
• Spinal Sinir

Somatik sinir sisteminin bölümleri, insan vücudunda 43 sinir segmenti vardır. Her bir segmentte bir çift duyu ve motor sinirleri bulunur. 31 sinir segmenti omurilikte ve 12 sinir segmenti beyin sapındadır. Bunlardan başka, vücutta binlerce ortak sinir bulunur.

Somatik sinir sistemi üç bölümden oluşur:

1. Spinal sinirler: Omurilikteki duyusal bilgisi ve motor komutlarını taşıyan çevresel sinirlerdir.
2. Kraniyal sinirler: Beyinsapı dışındaki bilgiyi taşıyan sinir fiberleridir. Bunlara koklama, görme, duyma, tatma da dahildir.
3. Ortak sinirler: Bu sinirler duyusal girişi ve motor çıkışlarının binlercesinin birleşimidir.

Sinir sinyali iletimi, Somatik sinir sistemi, refleks hareketi hariç, vücuttaki tüm çizgili kasları kontrol eder. Somatik sinir sisteminin motor sinir lifindeki sinir sinyallerinin temel rotası, Brodmann alanı 4 içindeki motor nöronlarının üst hücre gövdesinden (üst motor nöronları) (yaklaşık olarak primer motor korteksinden) başlar.

Üst motor nöronları, alfa motor nöronlarının nikotinik reseptörleri tarafından alınan kendi akson ucu tepelerindeki nörotransmitter, asetilkolini serbest bırakır. Dönüşte alfa motor nöronları, omuriliğin spinal sinir anterior kökü tarafından alınan aksonları stimuli ile değiştirir. Ardından bu sinyaller, iskelet kaslarının nöromüsküler kavşaklarını sürdürür.

Otonom Sinir Sistemi

Otonom sinir sistemi ya da özerk sinir sistemi, periferik sinir sisteminin, istemsiz yapılan hareketleri ve organ fonksiyonlarının kontrolünü gerçekleştiren bölümüdür. Kalp hızı, sindirim, solunum, tükrük salgılanması, terleme, işeme fonksiyonu, cinsel uyarılma gibi durumlarda istem dışı etkilidir.

Visseral sinir sistemi ya da vejetatif sinir sistemi olarak da bilinir. Parasempatik sinir sistemi ve sempatik sinir sistemi olarak ikiye ayrılır. Otonom sinir sistemine, biyolojik yaşamla yakınlığından dolayı Vejetatif-bitkisel sinir sistemi denir. Organlarla ilgili olmasından Visseral sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi, sinir sistemini kalp kası, damarlar, akciğerler ve organların düz kasları ile dış salgı bezleri gibi isteğimiz dışında çalışan organları innerve eden bölümdür.

Sempatik Sinir Sistemi

Sempatik sinir sistemi, sempatik sistem doku ve organlara gönderdiği sinyallerle genel olarak vücudun aktivitesini, enerji tüketimini artırıcı yönde hareket eder. Örneğin sempatik sinirler kalbin çalışma hızını ve atardamarlardaki kan basıncını artırır. Sempatik sistem, aynı zamanda organizmanın korku, öfke, dehşet, heyecan ve şiddetli ağrı gibi stres yaratan durumlarda tepki oluşturmasını sağlar. Örneğin kas aktivitesi gerektiren stres durumlarında, hipotalamusun uyarılmasıyla sempatik sistem organizmada bazı değişikliklere yol açar. Bunlardan bazıları kandaki glikoz yoğunluğunun artışı, atardamarlarda kan basıncının yükselmesi ve kas gücünün artmasıdır. Bu değişiklikler organizmanın stresle baş etmesinde etkili olur.

• Sempatik sinir sistemi nöronları, medulla spinalisin torakal ve lumbal bölgesindeki ön ve arka boynuzunda bulunur.
• Sempatik nöronlardan çıkan sinir lifleri, spinal sinirin ön kökleri içerisinde medulla spinalisi terk ederek spinal sinirin yapısına katılırlar. Bu lifler, vertebraların her iki tarafında bulunan truncus sympathicusa gelirler. Burada bulunan ganglionlara gelen sinir liflerinin bazıları, buradaki nöronlarla sinaps oluştururlar. Bazıları ise doğrudan organa giderler.