Beynin işlevsel özellikleri, sağ ve sol beyin olmak üzere farklılık gösterir. Beyin kabuğunun sağ-sol iki tarafı da değişik fonksiyonlarda uzmandır. Ayrıca beyin işlevselliği çapraz etki yaratarak etkileşimde bulunur. Yani birçok duysal ve motor yolak beyine girdiğinde ya da beyinden çıktığında, geldiği tarafın tersine geçer.
- Buna bağlı olarak, vücudun sol tarafından kaynaklanan duysal veriler, beynin sağ tarafına, sağ tarafından kaynaklanan duysal veriler ise beynin sol tarafına iletilir.
- Örneğin sol elimizle dokunduğumuz yüzeyler, öncelikle derimizdeki dokunma reseptörlerini uyarır, reseptörlerin uyarılmasıyla, ortaya çıkan elektriksel sinyaller, sinir hücreleriyle önce omuriliğe gelir, karşı tarafa geçer ve yukarı doğru çıkar, sağ beyine iletilir.
Aynı şekilde, beyin vücudu çapraz şekilde kontrol eder. Sol elinizle dokunduğunuz yüzeyden elinizi çekme emri, sağ motor korteks tarafından verilir. Beyinle vücut arasındaki çapraz ilişki, görme duyusu söz konusu olduğunda ise, daha karmaşık bir hal alır.
- Bir gözümüzü kapattığımızda, diğer gözümüzle gördüklerimiz, beynimizin iki tarafına da iletilir. Gözlerimizin sol alıcı alanına düşen görsel uyaranlar, beynimizin sağ tarafına, sağ alıcı alanına düşen görsel uyaranlar ise sol tarafına yansır.
Beynin işlevsel özellikleri: Beyin ile Vücut Çapraz İlişkisi
Beynin işlevsel özellikleri dahilinde açınlanan, beyin ile vücut arasındaki çapraz ilişkiyle alakalı erken dönemlerdeki gözlem, beyin cerrahları ve nörologlar tarafından yapılmıştır. Beyin ameliyatı öncesinde, önemli fonksiyonların en az şekilde etkilenmesi için, beynin motor korteksi uyarıldığında, uyarılan tarafın ters tarafında kas hareketi bulgusu görülmüştür.
Peki, beyin ile vücut arasındaki çapraz bağlantıya ve değişik yarım kürelerin, değişik fonksiyonlardaki uzmanlıklarına rağmen, nasıl bütün olarak fonksiyon gösterebiliyoruz?
- Örneğin sadece sol görsel alana düşen bir objenin, (böylece sağ görsel bölgelere gönderilen) adına nasıl oluyor da dil konusunda uzmanlaşan taraf sol olmasına rağmen söyleyebiliriz?
Sebebi, beynimizin iki tarafının korpus kallosum diye adlandırılan yüz milyonlarca sinir lifleri yoluyla sürekli iletişim içinde olmasıdır.
- Peki bir şekilde beyin iki tarafı arasındaki bağlantı kesilirse, bu bütünlüğü yitirir miyiz?
Bu soruya cevap, beyin ameliyatı geçirmiş epilepsi-sara hastalarından gelmiştir. Sara nöbetleri beynin elektriksel aktivitesinin yüksek seviyede senkronize olmasına bağlı olarak ortaya çıkar.
- Cerrahlar, tedaviye dirençli sara hastalarının nöbetlerini bu elektriksel aktivitenin, beynin iki tarafına dağılımını engelleyerek hafifletebileceklerini düşünmüşlerdir. Bunun doğrultusunda uyguladıkları, temel teknikse, iki yarım küreyi birbirine bağlayan korpus kallosumu kesmek, olmuştur. İlgili operasyon gerçekten de hastaların, nöbetlerini hafifletmiş ve bu operasyon sonucunda ilk bakışta göze çarpan, normal dışı bir davranış ya da bir bilişsel bozukluk gözlenmemiştir. Fakat daha yakından incelendiğinde, iki yarım küre arasında kaybolan iletişim, bu yarım kürelerin değişik fonksiyonlar hakkında, uzmanlıklarını ortaya koymuştur.
- Korpus kallosumun sağlam olması durumunda, biri gözün sağ diğeri sol görsel alanına düşen, iki farklı obje gösterildiğinde, her iki objenin de ismini söyleyebilir, ya da ister sağ ister sol elimizle gördüğümüz iki objeyi de gösterebiliriz.
karpus kallosum nedir?
Çünkü beynin bir tarafına ulaşan veriler, karpus kallosum yoluyla diğer tarafa iletilir, yani beynin her iki tarafı sürekli iletişim halindedir.
- Bu iletişim, yani korpus kallosum, kesildiğinde ise, kişi sadece sağ görsel alana giren, yani beynin sol tarafına iletilen nesneyi adlandırabilir. Aynı birey, sol görsel alana giren, böylece beynin sağ tarafına iletilen nesnenin ne olduğunu bilemez. Fakat sol görsel alana giren objeyi sol eliyle göstermesi istendiğinde, ismini söylemese dahi nesneyi diğer objeler arasından seçip gösterebilir. Bunun nedeniyse, dil işlevlerinin sol beyinde gelişmiş olmasıdır. Sağ beyin ise görülen nesneyi tanıdığı halde adlandıramaz.
- Beynin sağ ve sol yarım kürelerinin, farklı fonksiyonlar konusunda farklılaşmasına lateralizasyon denir.
- Beynin sol yarım küresi; dil, matematik, analitik, düşünme gibi işlevlerde uzman sayılır.
- Sağ yarım küre ise, uzaysal ve mekânsal oryantasyon ve ilişkiler, yüzleri tanıma, görsel canlandırma, müzik alanlarında görülen baskın bir rolü bulunur.
Beynin işlevsel özellikleri: Sağ ve Sol Beyin İşlev Farklılıkları
Sağ ve sol beyin işlevleri ve işlevlerindeki farklılaşma, en fazla motor korteks ve dil ile ilgili ilişkilendirme alanlarında incelenmiştir. Fakat diğer kortikal alanlarda, hatta korteks altı yapılarda da işlevsel farklılaşmanın varlığına dair sonuçlar vardır.
- Beyin yarım kürelerindeki işlevsel farklılıklara bağlı olarak, beynin sağ ya da sol tarafı zarar gördüğünde, farklı bozukluklar gözlenmektedir.
- Beyinde dil işlevlerinde sağ-sol farklılığı ( lateralizasyon) belirgindir.
- Kortekste konuşma merkezi, ( Broca alanı) ve dil kavrama merkezi ( wernicke alanı) şeklinde dil ile alakalı iki alan bulunur.
Broca alanı nedir?
Broca alanı, frontal bolda ön-motor korteksin alt kısmında yer alır. Bu bölge, sözcüklerin seslendirilmesi için motor kalıpların oluşturulduğu bölgedir. Bu sebeple konuşma merkezi olarak adlandırılır. Wernicke alanı ise arka ilişkilendirme alanında bulunur. Bu bölge, sözel-işitme ya da görsel-okuma, ifadelerin anlamlandırıldığı ve yorumlandığı bölgedir.
- Dil becerileri % 95 oranında sol beyinde gelişmiştir. Beynin sol tarafı zarar gördüğünde, etkilenen bölgeye bağlı olarak, afazi şeklinde tanımlanan dil bozuklukları ortaya çıkar.
- Broca alanı etkilendiyse, birey dili anlamasına rağmen, konuşma yetisini kaybedebilir.
- Wernicke alanı etkilendi ise, bireyin konuştuğu dil akışkan olsa da anlam taşımaz ve kişi söyleneni anlayamaz.
Bu iki bölgenin birbirleriyle ilişkisini yazılı bir metnin okunması bağlamında incelersek, yazılı bir metnin oluşturduğu görsel uyaranlar, öncelikle görsel kortekse gider. Orada görsel uyaran olarak işlenir. Bu bilgi daha sonra, Wernicke alanına yakın bulunan güler girusa gönderilir. Burada ise görsel imge işitsel forma çevrilir. İşitsel forma çevrilen bu bilgi daha sonra, yukarıda bahsedilen Wernicke alanına gönderilir ve burada yorumlanır.
- Burada işlenen bilgiyse, daha sonra sol yarım kürenin daha ön bölgesinde yer alan Broca alanına gönderilir. Broca alanı, motor korteksi kontrol ederek, yazılı metnin okunmasına aracılık eder. Örneğin bu cümleleri okurken, beyninizin burada bahsi geçen bütün bölgeleri uyum içinde, işlev görmektedir. Bu zincirin neresinde bir bozukluk gözlemlenirse, o bölgenin bu zincirdeki rolüne göre dil bozukluğu görülür.
Arka pariyetal bölge hasarı:
Arka pariyetal bölge hasarlarında neglect olarak isimlendirilen, vücudun ya da çevrenin karşı tarafını yok sayma- farkında olmama, durumu ortaya çıkar ve lateralizasyon dikkati çeker. Beynin sağ arka pariyetal alanı zarar gördüğünde, birey sol görsel alanda kalan uyaranları göz ardı edebilir.
- Örneğin bu hastalar suratlarının sadece sağ tarafını tıraş edip sol tarafını tıraşsız bırakabilirler. Aynı şekilde bir saat çizmeleri istendiğinde, saatin sadece sağ tarafında kalan rakamları kağıda dökebilirler. Bu noktada da anlatılmak istenilen; karşı tarafı yok sayma durumunun, sağ pariyetal kortekse hasarlarında daha belirgin olduğudur. Bunun nedeni, sağ pariyetal ilişkilendirme alanı beden ve çevrenin, her iki tarafında dikkatin yönetilmesinde aracılık ederken, sol pariyetal bölgenin dikkatin sadece sağ tarafa yönetilmesinde sorumlu olmasıdır. Böylece, sol taraf hasarlarında, sağlam kalan sağ taraf, eksikliği kısmen kapatabilir.
Broca alanı beynin işlevsel özellikleri kapsamında önemli rol oynar, sağ-sol beyinde oluşan hasarlarda bu alanda da hasar gelişir.
