Sosyal Gelişim: Davranışların Gelişimini Etkileyen Unsurlar

Sosyal gelişim, yani sosyal davranışların gelişimine etki eden ve bu yönde olumlu olumsuz sonuçların büyük oranda etkileşimine sebep olan bazı unsurlar vardır. Genel anlamda, sosyal gelişim kuramlarının yanı sıra, daha küçük modellerinde bu aşamada etkili olduğu çeşitli araştırma bulguları da söz konusudur.

İlgili bulgular, kuramların önerdiği savların, bilimsel çalışmalar tarafından ne kadar desteklendiğini, sosyal davranışların gelişiminde, bu savlardan başka ne tür etkilerin ve ilişkilerin bulunduğunu gözler önüne serer.

Sosyal davranışların gelişimine etki eden unsurların başında, öncelikle ebeveyn davranışları gelir. Anne-baba yaklaşım ve tutumları, çocuğun toplumsallaşma adımında ilk öğrenme ilkelerini benimsediği alandır. Bu sebeple, aile içi tutum ve çocuğun mizacı gibi, her çocuğa özgü özellikler doğrultusunda, bir etkileşim yaşanır. İşte bu noktada oluşan ve çocuk tarafından algılanan etki-tepki -algısal-içsel yansımaları doğrultusunda, çocuğun sosyal yaşamında kişisel gelişim adımında yansımaları ortaya çıkar. Pek tabii bu süreç, kişinin birey olma aşamasında ne denli kendini eğitebildiği ve algısal seviyesi doğrultusunda, aldığı bilgileri hangi anlamda ya da nasıl yorumladığı ve bireyselliğine olumlu-olumsuz hangi oranda katabildiği, tamamen yine kişinin zihinsel ve içsel yaşamsal algısı sonucu belirlenir.

Tabii ki bu sürecin uzunluğu da yine kişinin kendini geliştirme ve eğitme yönünde çabasıyla doğru orantılı olarak ilerler. (Bu aşamada ebeveyn tutumlarının olumlu-olumsuz yansımaları da büyük oranda etkili olur.) Bu yol, bir nevi yaşam boyu sürebilen ve okullardan bağımsız yansıma bulan daha kapsamlı bir alan algılama-yorumlama yetisi geliştirebilmekle alakalı gelişir.

Sosyal gelişim: Ebeveyn yaklaşım ve tutumları

• Ebeveyn davranışları; çocuk yetiştirme yöntemleri, yaklaşım ve tutumları:

Demokratik tutum:

1. Açıklayıcı akıl yürütme
2. Ödül ve ceza
3. Güç kullanımı
4. Ebeveyn ile çocuk ilişkisinin niteliği: Mizaç, bağlanma

• Toplumsallaşma
• Sosyal öğrenme kuramları: Model alma ile gözlemleme
• Anti sosyal davranışlar
• Ayırıcı yatkınlık savı

Ebeveyn Davranışları, Sosyal Öğrenme Kuramları ve Toplumsallaşma Etkileşimi

Ebeveyn davranışları, kişinin bireysel gelişim aşamasında etkili bir rol oynar. Her birini kapsayan toplumsallaşma ise, çocuğun sosyal gelişimindeki en önemli süreçlerinden birisidir.

• Bu süreçte, çocuk bireysel farklılıklarını korurken, ait olduğu sosyal sistemin davranış kurallarını, inanç ve değerlerini edinir.
• Böylelikle yaşadığı bağlamda uyumlu ve etkili şekilde var olabilir.

Doğum ile başlayıp bireyin tüm yaşamı boyunca, devam eden bu süreçte, özellikle ilk çocukluk dönemindeki etkiler ve etkileşimler önemlidir.

• Çocuğun çevresindeki tüm kişilerle, anne-baba, kardeş, arkadaş, öğretmen, akrabalarıyla olan ilişkileri, toplumsallaşma sürecine katkıda bulunur.
• Örneğin kardeş ilişkisi ele alındığında, araştırmalar küçük kardeşle zaman geçirmesi ve onun ihtiyaçlarına cevap vermesi beklenen çocuklarda, duygu ve düşünce kavrama becerilerinin daha çok geliştiğini ortaya koymuştur.

Kardeşler arasındaki bu etki karşılıklıdır. Büyük kardeşin küçüğe ilgi göstermesi kendisinin bilişsel ve duygusal becerilerini geliştirirken, küçük kardeş de ablası ya da ağabeyini model alarak olumlu ya da olumsuz sosyal davranışlar sergileyebilir.

Akranlarla olan ilişkilerin toplumsallaşmadaki etkisiyle okullaşma ile daha da belirginleşir. Tüm bu ilişkiler çocuğun gelişim süreci içinde önem taşırken, okul öncesi dönemdeki sosyal gelişimde en belirleyici olanın ebeveyn-çocuk ilişkisi olduğu düşünülür.

 Çocuğun sosyal gelişimine etki eden temel çocuk yetiştirme davranışları;

Açıklayıcı Akıl Yürütme Yaklaşımı

Açıklayıcı akıl yürütme, anne-babanın çocuğuna olumsuz davranışının, başkaları için doğurduğu sonuçları anlatarak, istenmeyen bu davranışı değiştirmeyi amaçlayan bir yaklaşımdır. Sosyal gelişime olumlu katkı sağlayan en önemli ebeveyn davranışlarının başında gelir.

• Burada hedeflenen, sadece istenmeyen davranışın o an için bırakılması değil, o davranışın neden yapılmaması gerektiğinin çocuk tarafından anlaşılması ve benimsenmesidir. Geçici değil, aslen çocuğun anlama yetisinde de kalıcı bir benimseme hedeflenir.

Bu yöntemde, çocuğun başkalarının bakış açısını almasını sağlamaya yönelik,

• “Sen Ali’nin oyununu bozduğunda sence o ne hissetti?
• Ya da davranışının sonuçlarına yönelik, “Bu davranışın beni çok hayal kırıklığına uğrattı.”

Gibi değişik açıklamalar kullanmak mümkündür.

Anne-babaların genel olarak çocuklarına sıcak ve duyarlı davrandıkları ailelerde bu açıklamalar, çocuk tarafından daha çok benimsemektedir. Dolasıyla daha da belirgin bir pozitif etki sağlar.

Bilişsel gelişimin henüz başlarında olduğu için, yapılan açıklamaları anlamayacağı düşünülen, 1-2 yaşındaki çocuklara bile, davranışının sonuçlarının belirgin ve güçlü şekilde söylenmesi, sadece yapmayı bırakmasını söylemekten çok daha etkilidir.

Açıklayıcı Akıl Yürütme Nedir?

Açıklayıcı Akıl Yürütme, bir davranışın başkaları için doğurduğu sonuçları anlatan ve davranışın neden yapılması ve yapılmaması gerektiğini çocuğa açıklayan çocuk yetiştirme yöntemi, yaklaşımı ya da davranış tutumu denilebilir.

Çocukta istenilmeyen davranışın, olumsuz sonuçlarının değil de istenilen davranışın olumlu sonuçlarının ön plana çıkarılması da etkili bir başka yoldur.

• Örneğin yardım ederse, karşısındaki kişinin sevineceği söylenen çocuklar, yardım etmezse karşısındakinin üzüleceği söylenen çocuklardan daha çok yardım etmektedir.

Buradan da anlaşılacağı üzere, herhangi bir duruma karşı açıklayıcı tutumda ya da aktarımda dahi daha olumlu bir yönelimi seçmek, etkileşimsel sürecinde daha olumlu bir dönüşüm doğurmasına yol açar.

Demokratik tutum

Demokratik tutum, anne-babaların, çocuklarını birey olarak kabul ettikleri, aynı zamanda kontrolü de elden bırakmadıkları bir çocuk yetiştirme sitilidir. Demokratik tutumu benimseyen anne-babalar, çocuklarının yaş ve mizaç özelliklerini de göz önünde bulundurarak makul kurallar belirlemektedirler.

• Belirlenen kuralları nedenleriyle beraber, çocuğa anlatılırlar ve kurallara uyulmasını beklerler.

Demokratik tutumun benimsendiği ailelerde, kurallar konulduktan sonra tutarlı şekilde uygulanır ancak gerektiğinde de bu kurallar sorgulanır, esnetilir ve değiştirilir.

Demokratik tutum davranışlarını benimseyen aile tipinde, yaygın şekilde –açıklayıcı akıl yürütme-Türkiye’de genel olarak anne-babaların az başvurdukları bir disiplin yöntemidir.

Ülkemizde ebeveynlerin, özellikle eğitim düzeyi daha düşük anne-babaların, yaygınlıkla kısa ve direktif veren, açıklayıcı olmayan sözel ifadeler kullandıkları ve sorgusuz itaat bekledikleri bulunmuştur.

• Açıklamasız itaat bekleyerek çocuğun istenmeyen bir davranışı yapması engellenebilir.

Ancak bu disiplin yöntemi; çocukta perspektif alımı, başkalarının ne hissettiğini ve düşündüğünü kavrayabilme ve bir davranışı isteyerek yapma ya da isteyerek kendiliğinden olumsuz davranışı yapmama gibi hedef olan asıl becerilerin gelişmesini desteklemeyecektir.

Sosyal öğrenme kuramları: Modelleme ile Gözlem