Mizaç Türleri Neler?

Mizaç ve mizaç türleri, bebekliğin erken dönemlerinde de gözlemlenebilen duygu, davranış ve dikkat süreçlerindeki bireysel farklılıkları anlatır. Mizaç özellikleri çevreye göre, küçük ölçüde değişebilmekle birlikte, esas olarak biyolojik kökenlidir.

Mizaç özelliklerinden bazıları;

Yakınlaşma-çekingenlik, uyumluluk, tepkilerin yoğunluğu, dikkat süresi, ritmiklik-biyolojik düzenlilik, uyarılma eşiği, aktivite düzeyi.

Mizaç ve Mizaç Grupları

Mizaç çalışmalarının başladığı ilk yıllarda, çocuklar mizaç özelliklerine göre, kolay, zor ve yavaş alışan olmak üzere üç grupta sınıflandırılmıştır.

Mizaç türleri:

Kolay, zor mizaçlı ve yavaş alışan olmak üzere üç ana başlıkta incelenebilir.

Kolay mizaçlı çocukların özellikleri kısaca;

Uyku ve beslenme düzenlerinde problem olmayan, değişikliklere uyum gösterebilen, sakin huylu çocuklar “kolay mizaçlı” olarak tanımlanmıştır.

“Zor mizaçlı” çocuklar,

Düzensiz uyku ve beslenme alışkanlıklarına sahip, yeniliğe ve değişikliğe kolay uyum gösteremeyen, negatif duygu durumu örneğin kızgınlık, hırçınlık, kuvvetli olan çocuklardır.

“Yavaş alışan” çocuklar ise;

Yeniliğe ve değişikliğe uyumda iki uç nokta arasında yer alan, zor çocuklara göre daha az olumsuz tepki veren, az hareketli ve zaman zaman hırçın olabilen çocuklar olarak belirlenmiştir.

Pek çok mizaç özelliğine tek tek bakmak yerine, çocukları mizaçlarına göre bu şekilde ayırmak daha pratik görünse de bu tarz bir sınıflandırma özellikle “zor” olarak adlandırılan çocuklar için olumsuz sonuçlar getirebilir.

“Zor” sıfatıyla etiketlenen çocuk, kendine dair olumsuz algı geliştirebilmekte, bu da çocuğun kendinden beklentilerini olumsuz şekilde etkileyerek çeşitli davranış sorunlarına yol açabilir.
Böyle bir etiketleme, diğer insanların da çocuktan beklentilerini ve ona yönelik tutum ve davranışlarını istenmeyen yönde etkileyebilir.

Mizaç özelliklerinin tümünü ayrı ayrı ele almanın güçlüğü, sınıflandırma yapmanın ise belirgin sakıncaları, araştırmacıları yeni bir yaklaşım arayışına itmiştir.

Yorumlama:

*Ayrıca çocuğun gelişimi ve karakterini bütünüyle etkileyebilecek bu tarz -içsel yansımaları- kategoriler ile sınıflamak yerine daha geniş ölçekli bir bakış açısından bakarak ele almak gerekir. Ve aynı zamanda tüm özelliklere bakıldığı zaman her çocuğun zaman zaman bütün özellikleri gösterdiğini görebilmek önemlidir. ve çocuğun gelişimsel süreci doğrultusunda bu tarz kıstaslar da değişiklik gösterecektir.

Bu durumda bir çocuğu, henüz gelişim çağında bu tip sınıflamaların içine sığdırmaya çalışmak, algısal bakış açısını da kısıtlayacağı için hem içsel hem de gelişimi adına olumsuz bir yansıma açınlamasıdır. Çocukları olabildiğince herhangi bir kategori ya da sınıflama-ayırma gibi grupların içine sıkıştırmadan anlamaya ve algılamaya çalışmak oldukça önemlidir. Her çocuk kendine has özellik ve gelişim aşaması doğrultusunda yansıma bulur. Bu tip kategori algısı çocuğun, bireysel gelişim evresinde ulaştığı bilgileri daha ayrıntılı ya da benimseme-özümseme adı altında incelemesi adına gerekli olduğunu kendisi algılayabilecek -yetiye- ulaştığında ancak kavrayabileceği unutulmama ve çocuklara ona göre yansıtılmalıdır.

Mizaç özellikleri ve farklı boyutları

Günümüzde en kabul gören yaklaşım çocukların değil, “mizaç özelliklerinin boyutlara ayrılarak” incelenmesi gerektiğidir.

Buna göre çocuk mizacı üç temel boyutta incelenebilir:

a) Olumsuz tepkisellik; kızgınlık, ağlama, sızlanma, mızmızlanma gibi yüksek yoğunluktaki tepkileri
b) Sıcakkanlılık-çekingenlik; yeni durum ve insanlara yaklaşma ya da tersine uzaklaşma eğilimini
c) Sebatkarlık; bir işe uzun süre dikkatini yoğunlaştırabilme kapasitesini ve işi tamamlayıncaya kadar üzerinde çalışmaya devam etme eğilimini anlatır.

Mizacın duygu, davranış ve dikkat süreçleri ile bağlantısı

Bu üç boyut yani; olumsuz tepkisellik, sıcakkanlılık-çekingenlik, sebatkarlık; sırasıyla, mizacın duygu, davranış ve dikkat süreçleriyle ilişkilidir.

Mizaç: Bebekliğin çok erken dönemlerinden itibaren gözlenebilen, duygu, davranış ve dikkat süreçlerindeki biyolojik kökenli bireysel farklılıklardır.

Olumsuz Tepkisellik: Kızgınlık, ağlama, sızlanma, mızmızlanma gibi yüksek yoğunluktaki tepkileri içeren mizaç özelliğidir ve mizacın duygu düzenlemeye dair boyutudur.
Sıcakkanlılık-çekingenlik: Yeni durum ve insanlara yaklaşma ya da uzaklaşma davranışlarını içeren mizaç özelliğidir. Mizacın davranış düzenlemeye dair boyutudur.
Sebatkarlık: Bir işe uzun süre dikkatini yoğunlaştırabilme kapasitesi ve işi tamamlayıncaya kadar üzerinde çalışmaya devam etme eğilimini içeren mizaç özelliği olduğu gibi mizacın dikkat düzenlemeye dair boyutudur.

Mizaç boyutları, başta sosyal ve duygusal gelişim olmak üzere, çocuk gelişimin pek çok farklı alanıyla bağlantı gösterir.

Olumsuz tepkisellik düzeyi düşün olan, daha az sinirlenen çocuklar, duygu ve davranışlarını daha iyi kontrol edebilen ve sosyal becerisi daha yüksek olan çocuklardır.
İçinde sosyallik ve utangaç olma gibi özellikleri barındıran “sıcakkanlılık-çekingenlik” mizaç boyutu da olumlu sosyal davranışlarla yakından ilişkilidir.

Sıcakkanlı çocuklar, yardımlaşma ve paylaşma gibi davranışları, çekingen mizaçlı çocuklara göre daha çok gösterir. Ortamın ve kişilerin yeni olması sıcakkanlı çocukların olumlu sosyal davranış düzeyini pek etkilemezken çekingen ve ürkek mizaçlı çocuklar, benzer davranışları daha çok tanıdık çevrelerde ve ancak kendilerinden talep edildiğinde gösterir.

Dikkat süreçlerindeki mizaç farklılıkları da olumlu sosyal davranışlar üzerinde belirleyicidir.
Dikkatini daha uzun süre yoğunlaştırabilen çocuklar, sosyal ortamdaki ipuçlarını daha iyi yakalayabilmekte ve dolasıyla yardım ve paylaşma gerektiren durumları daha hızlı ve doğru algılayabilmektedir.
Olumlu sosyal davranışların yanı sıra, sosyal ve duygusal gelişim alanlarındaki istenmeyen sonuçlar da çocuğun mizaç özellikleriyle ilişkilidir.
Bir örnek vermek gerekirse, olumsuz tepkisellik (kolay sinirlenme vb.) ve dikkatini yoğunlaştırmada güçlük, saldırganlık gibi anti-sosyal davranış problemleri için riski faktörü olan mizaç özellikleri olarak karşımıza çıkar.

Ebeveynlerin çocuk yetiştirme tutumlarının ve çocuğun mizacının sosyal gelişime etkileri birbirleriyle etkileşim halindedir. Mizaç türleri de bu sebeple bir ya da birkaç öngörü üzerinden veya teknik detaylarla sınırlandırlamayacak kadar geniş ölçekli boyutları içerir.

Sosyal Gelişim: Ebeveyn çocuk yetiştirme tutumları ile mizaç ilişkisi

Çocuk yetiştirme ve mizacın etkileşimi de sosyal gelişimde önemli rol oynar. Araştırmalar, benzer mizaca sahip ama anneleri farklı çocuk yetiştirme tutumları gösteren çocukların sosyal davranışlarında belirgin farklılıklar olduğuna işaret etmiştir.

Örneğin annesi cezalandırma davranışını sık gösteren tepkisel mizaçlı bir çocuk, annesi açıklama yapan, bir davranışın neden yapılmaması gerektiğini anlatan tepkisel mizaçlı bir diğer çocuktan daha fazla davranış problemi gösterebilir.

Açıklayıcı akıl yürütme davranışının anne tarafından seyrek kullanılması, sıcaklık ve şefkatin az olması, özellikle tepkisel mizaçlı çocukların gelişimi için tehlike oluşturur.

Benzer şekilde hareketli ve dışadönük mizaç tek başına değil ama ebeveynin fiziksel cezasıyla birleştiğinde çocukta davranışsal problemlere yol açar. Ebeveyn aynı derecede hareketli ve dışadönük bir çocuk için onun enerjisine uygun, olumlu bir disiplin yöntemi kullandığında ise, çocuğun sosyal uyumu artar.

Buradaki mesele, zorlayıcı olabilen mizaç özelliklerinin, bazı olumsuz ebeveyn davranışlarıyla birlikte görülme olasılığının yüksek olması durumudur.

Bu durum şöyle açıklanabilir: Belirli mizaç özellikleri olan çocukların, örneğin tepkiselliği yüksek çocukların anne-babaları ceza kullanmaya, diğer mizaç özelliklerine sahip, örneğin daha az ağlayan çocukların anne-babalarından daha eğilimlidirler.

Bunun nedeni çeşitlidir.

Örneğin anne ve çocuk paylaştıkları kalıtımsal özellikler sebebiyle benzer düzeyde “kızgın” ve tepkisel olabilirler veya anne ve çocuk, paylaştıkları çevrenin zor koşulları sebebiyle bu özellikleri gösteriyor olabilirler.

Başka anlamıyla, aile ortamındaki olumsuz koşullar çocuğun daha tepkisel, daha hassas ya da hareketli olmasına sebep olurken annenin de stresini yükselterek şiddet kullanmasını artırıyor olabilir.

Benzer şekilde, çocuğun zorlayıcı mizaç özellikleri, annenin fiziksel yöntemlere başvurma ihtimalini artırabilirken, annenin erken dönemlerden itibaren yöntemlere başvurma ihtimalini artırabilirken annenin erken dönemlerden itibaren fiziksel ceza kullanıyor olması, çocuğun tepkiselliğini ve olumsuz duygulanımlarını daha da kuvvetlendiriyor olabilir.

Her durumda, çocuk ve ebeveyn ilişkisinde, bebeklik döneminden başlayarak ortaya çıkabilen bu olumsuz etkileşim, bir kısır döngü halinde, çocukların uzun vadede saldırgan davranış göstermeleri ve uyum bozuklukları geliştirmeleriyle sonuçlanabilir. Burada farkında olunması gereken, mizaç özellikleri ve buna bağlı kategorize edilen mizaç türleri nasıl olursa olsun, ilk yıllarda, genel olarak çocukların davranışsal problemler göstermediği ya da ortaya çıkabilen problemlerin, önlenebilecek düzeyde olduğudur.